Кансультацыя для выхавальнікаў
«Гульні для развіцця мовы дзяцей дашкольнага ўзросту»
У развіцці мовы дзіцяці вядучую ролю займаюць дарослыя: бацькі і выхавальнік дашкольнай установы. Ад культуры мовы дарослых і ад таго, як яны размаўляюць з дзіцем, колькі часу надаюць маўленчым зносінам і залежаць поспехі дзіцяці ў засваенні мовы.
Таму, гаворка дарослага павінна адпавядаць нормам літаратурнай мовы і літаратурнай гутарковай мовы і ў дачыненні да гукавога боку (дыкцыя, тэмп, вымаўленне гукаў і слоў) і ў дачыненні да багацця слоўніка, дакладнасці словаўжывання, граматычнай правільнасці і складнасці.
Гэтак жа вялікае значэнне для развіцця гаворкі дзіцяці мае жыццёвая сітуацыя, у якой ён выхоўваецца, стаўленне навакольных дарослых, выхаваўчыя ўздзеянні і ўласная актыўнасць дзіцяці ў розных відах дзейнасці.
У першыя тры гады жыцця гаворка фарміруецца ў працэсе жыццядзейнасці - у рэжымных момантах, у самастойнай гульні, у працэсе арганізаванай адукацыйнай дзейнасці.
Важнае значэнне для своечасовага развіцця мовы мае стаўленне дарослага да развіцця дзіцяці. Уважлівае, беражлівае і добразычлівае стаўленне забяспечвае развіццё станоўчых эмоцый і разнастайных рэакцый дзіцяці. Без гэтага немагчыма ўсталёўваць цесны кантакт з малым і развіваць яго гаворку. У малодшым узросце зносіны з'яўляюцца асноўнай формай выхаваўчага ўздзеяння на дзяцей. Зносіны - гэта ўзаемаадносіны дарослага і дзіцяці, якия ўключаюць зварот дарослага да дзіцяці і рэакцыю ў адказ дзіцяці даросламу.
Трэці год жыцця з'яўляецца галоўным перыядам у развіцці мовы дзіцяці. Задачы развіцця разнастайныя. Неабходна прывучаць дзяцей разумець гаворку навакольных без нагляднага суправаджэння, фармаваць граматычны лад мовы, развіваць маўленчыя зносіны з дарослымі і аднагодкамі і пашыраць актыўны слоўнік.
Развіццё мовы адбываецца на спецыяльна арганізаваных мерапрыемствах у дзіцячым садзе, у ходзе якіх развіваюцца дзеянні з прадметамі, рухі. А таксама развіццё павінна адбывацца ў паўсядзённым жыцці (рэжымных момантах, самастойнай дзейнасці). У працэсе назірання за жывымі аб'ектамі неабходна знаёміць дзяцей з асаблівасцямі вонкавага выгляду, са звычкамі, як і што яны ядуць. Пасля гэтага неабходна правесці з дзіцем гутарку аб пачутым( убачаным). У працэсе назіранняў гэтак жа варта не толькі канстатаваць тое, што адбываецца, але і развіваць разумовыя здольнасці дзяцей: навучаць параўноўваць прадметы і ўсталёўваць паміж імі падабенства і адрозненні.
Зносіны дзіцяці з дарослымі і з іншымі дзецьмі спрыяюць таму, што яно вучыцца больш складаным формам зносін, не толькі просіць або дапамагае, але і суадносіць свае дзеянні з дзеяннямі іншых. Неабходна ўважліва сачыць за мовай дзіцяці: слухаць, як яно кажа, і паўтараць за ім усе словы і фразы, бо пры паўтарэнні мы пацвярджаем правільнасць вымаўляючых слоў, а ў выпадку неабходнасці даем верныя ўзоры для засваення.
Гэты прыём мае важнае значэнне для практыкаванняў у правільным гукавымаўленні і ўжыванні граматычных формаў. Важнымі гэтак жа з'яўляюцца прыёмы дамаўлення (пацешкі, вершы) і падказвання патрэбнага слова (дзіця ў ходзе пераказу або чытання на памяць можа адчуваць цяжкасць ва ўжытку нейкага слова, неабходна своечасова дапамагчы яму).
Развіваючыя гульні для дзяцей трох-чатырох гадоў, накіраваныя на развіццё правільнай і пісьменнай мовы ў дзяцей. Гульні ўзбагачаюць слоўнікавы запас дзіцяці, актывізуюць яго гаворку, фармуюць наглядна-вобразнае і паняційнае мысленне.
Для развіцця маўленчай актыўнасці дзяцей шырока выкарыстоўваюцца карцінкі з выявай прадметаў у дзеянні, асобна размешчаных прадметаў, сюжэтныя карцінкі. Гэта павышае цікавасць да таго, што намалявана, дапамагае развіваць розныя разумовыя аперацыі і абагульняць веды. У выніку ў дзіцяці фармуецца ўменне не толькі паўтараць словы за дарослымі, але і самастойна выказваць свае меркаванні.
Гульня дапамагае папоўніць слоўнікавы запас прыметнікамі, якія пазначаюць форму, колер, памер, матэрыял прадмета і інш Неабходны інвентар: цацкі або любыя прадметы.
Як гуляць: трэба назваць як мага больш прыметнікаў, якія апісваюць прадмет. Які ён?
Машынка-пажарная, чырвоная, жалезная, хуткая, вялікая.
Аловак-востры, жоўты, драўляны, доўгі.
Мішка-пухнаты, мяккі, цёплы, смешны.
Шклянка- высокая, шырокая, празрыстая, далікатная, прыгожая.
Змяняйцеся ролямі. Гуляйце наадварот. Вы кажаце: круглы, чырвоны, гумавы, лёгкі, паветраны (шар). Дзіця адгадвае.
Замацоўваем: гуляем у гульню " Што? Хто? Што робіць? Які?” Напрыклад: машына-металічная, едзе, гудзе і г.д. Хто больш назаве слоў, той і перамог.
Не забывайце гуляць у гэтую гульню ў краме, апісваючы гародніну, садавіну і г. д., на вуліцы, апісваючы пясок, ваду, надвор'е.
Гуляем у гульню "Вось такія мы-антонімы".
Гульня вучыць ужываць у мове словы супрацьлеглага значэння: фармуе наглядна-вобразнае мысленне.
Скажу я слова " высока”,
А ты адкажаш- (нізка).
Скажу я слова " далёка”,
А ты адкажаш- (блізка)
Як гуляць: раскажыце дзіцяці верш: вы кажаце слова, а дзіця павінна назваць слова з процілеглым значэннем. Напрыклад: халодны-гарачы, адзін-шмат, зіма-лета, круглы-квадратны. Вы кідаеце мяч, дзіця ловіць яго, называе слова з процілеглым значэннем і кідае мяч назад. Затым вы змяняецеся ролямі. Выйграе той, хто не памыліцца. А калі дзіця назаве слова "Машына", што вы адкажаце? Напэўна, лялька. Шукайце незвычайныя пары да такіх слоў.
Замацоўваем: прапануйце дзіцяці ўспомніць словы, якія характарызуюць, напрыклад, чалавека: адважны-баязлівы, добры-злы; матэрыял: дрэва-камень, шкло-жалеза; вада-лёд і г. д.
Прапануйце дзіцяці гульню " Аб’ядналка"
Гульня вучыць ўжываць у мове словы-паняцці; фармуе наглядна-вобразнае мысленне. Неабходны інвентар: малюнкі з выявай адзення, абутку, посуду, цацак і г. д.
Як гуляць: выкладзеце перад дзіцем на стале малюнкі, напрыклад, з выявай абутку: боты, сандалі, туфлі, сланцы і г. д. Дзіця павінна пералічыць, што яно бачыць, і назваць адным словам — абутак. Спытайце, для чаго нам патрэбен абутак?
Так можна гуляць з рознымі паняццямі: поры года, часткі сутак, расліны.
Замацоўваем: гуляйце наадварот. Вы кажаце: "Садавіна", - дзіця іх пералічвае.
Ускладняем: выбірайце складаныя словы-паняцці. Напрыклад, транспарт: машына, самалёт, параход, лодка. А калі паспрабаваць ўспомніць водны транспарт? (Лодка, параход.)
Гэтак жа асаблівае значэнне мае чытанне дзіцяці кніг з ілюстрацыямі, наступнае сузіранне малюнкаў, і пераказ аб тым, што напісана ў кнізе. Усё гэта развівае ўвагу, памяць і прымушае дзіця думаць.
Гуляем у гульню " Хутка казка адбываецца”
Навучаем расказванню: вучым складна распавядаць знаёмыя казкі, паслядоўна выкладаць падзеі ў іх. Неабходны інвентар: ілюстрацыі да казак "Калабок», «Церамок», «Маша і Мядзведзь», "Айбаліт" і інш., любая шкатулка.
Як гуляць: пакажыце шкатулку, скажыце, што ў ёй жывуць казкі. Пачніце распавядаць адну з іх:
Стаіць у полі церам-церамок.
Ён не нізкі, не высокі.
Бяжыць міма мышка-нарушка:
«Тук-тук, хто ў церамку жыве?».
- Як называецца гэтая казка?
- Пра што ў ёй гаворыцца?
- Хто яшчэ прыйшоў у церамок?
- Што здарылася ў канцы? І г. д.
Наваднымі пытаннямі дапамагайце дзіцяці даказаць казку. Калі дзіцяці цяжка, то пакажыце серыю малюнкаў па казцы.
Аналагічна можна распавядаць і іншыя творы. А калі дзіця пачне імітаваць галасы жывёл з казкі - дык гэта ж выдатна! Атрымаецца тэатр аднаго акцёра.
А можна разыграць казку па ролях, будзе яшчэ лепш. Прыцягнуць для гэтага ўсіх членаў сям'і.
Замацоўваем: у скрыначцы жыве шмат розных казак, і калі на вуліцы ідзе дождж, то дастаньце з яе яшчэ адну казку, хай дзіця раскажа яе. Можна "дастаць" толькі сярэдзіну-падзеі пераблыталіся —хай дзіця ўспомніць яе пачатак і канец. Хваліце дзіця за яго аповяд.
Ускладняйце: можна прыдумаць іншы канчатак казкі.
Гульня "Гуляем у рыфму".
Дадзеная гульня вучыць падбіраць рыфмы да слоў, развівае пачуццё рытму.
Як гуляць: прапануйце пагуляць у гульню «Паэты». Напрыклад, дарослы кажа: "Саша", - а дзіця: "Каша”; дарослы кажа: “Вушка”, — а дзіця: “Падушка".
Увага: тут важна рыфма, а не сэнс.
Заахвочвайце дзіця. Змяняйцеся ролямі. Бярыце слова, на якое можна падабраць шмат рыфмаў. Складзіце з дзіцем кароткі верш: на суку сядзелі дзве цёткі, паляцелі — прыляцелі.
Лета чырвонае прыйшло, шмат ягад прынесла. І г. д.
Гульня «Хто ці што можа гэта рабіць?"(сістэматызацыя слоўніка)
Дарослы называе дзеянне, а дзіця падбірае прадметы. Напрыклад, слова ідзе, дзіця падбірае дзяўчынка ідзе, хлопчык ідзе, кот ідзе, снег ідзе і г. д. Падбярыце словы да дзеясловы, стаіць, сядзіць, ляжыць, бяжыць, плавае, спіць, поўзае, лётае, плавае...
Гульня «Што на што падобна» (развіццё сувязнага маналагічнага маўлення, развіццё творчых здольнасцяў дзіцяці)
Дзіцяці прапануецца падабраць падобныя словы (параўнанні)
Белы снег падобны на ... (што?)
Сіні лёд падобны на…
Густы туман падобны на…
Чысты дождж падобны на…
Бліскучае на сонцы павуцінне падобная на…
Дзень падобны на…
Гульня «Што для чаго» (актывізацыя у мове складаных слоў)
Дарослы прапануе ўспомніць, дзе захоўваюцца гэтыя прадметы.
хлеб - у хлебніцы,
цукар - у цукарніцы,
мыла ў мыльніцы,
перац - у перачніцы,
салата - у салатніцу,
суп - у супніцы,і г. д.
Гульня " Гаворым і думаем "(замацаванне шматзначнасці словы)
Часам мы гаворым аднолькавыя словы, але думаем аб розных прадметах. Знайдзіце ў вершы словы, якія гучаць аднолькава.
У чужой краіне, у цудоўнай краіне,
Дзе не бываць табе і мне,
Чаравік з чорным язычком
З раніцы хлебча малачко.
І цэлы дзень у акенца
Глядзіць вокам бульба.
Бутэлька горлам спявае,
Канцэрты вечарам дае.
І на гнутых ножках крэсла
Танчыць пад гармонік. (І. Такмакова)
Успомніце, у дачыненні да якіх прадметаў выкарыстоўваюць словы: ручка, каса, ключ, вочка, ножка, язычок…
Гульня "Разам весялей" (сістэматызацыя слоўнікавага запасу.) Дадай адно слова, якое падыходзіць да двух слоў.
Мама, сын (дачка) - што робяць?
Ляціць, дзяўбе – хто?
Дрэва, кветкі – што робяць?
Сядзіць, стаіць – хто?
Кот, сабака - што робяць?
Льецца, цурчыць-што?
Шуміць, дзьме-што?
Дождж, снег - што робяць?
Гульня "Ланцужок слоў" (замацаваць уменне вылучаць першы і апошні гук у слове)
Дарослы і дзіця па чарзе называюць любыя словы
Напрыклад: кошка-аўтобус-сок-куст-танк - капуста -...
Гульня «Вясёлае лічэнне» (узгадненне лічэбніка з назоўнікам і прыметнікам)
Вакол шмат аднолькавых прадметаў. Якія ты можаш назваць? (дамы, дрэвы, лісце, лужыны, гурбы, слупы, вокны..) Давай іх палічым. Адзін цагляны дом, два цагляных домы, тры цагляных домы, чатыры цагляных домы, пяць цагляных дамоў і г.д. (кожны дзень можна падабраць розныя азначэнні да аднаго слова. Напрыклад: цагляны дом, высокі дом, прыгожы дом, шматпавярховы дом, знаёмы дом…)
Гульня "Словы-сябры" (адукацыя складаных слоў)
лісце падае-лістапад, снег падае-снегапад, вада падае-вадаспад, сам лётае-самалёт, пыл смокча-пыласос,
Гульня «Усе зрабіў» (утварэнне дзеясловаў закончанага трывання).
Скажы, як быццам ты ўжо ўсё зрабіў (зрабіла). мыў-вымыў, вешае-павесіў, апранаецца-апрануўся, хаваецца-схаваўся, гладзіць-пагладзіў, малюе-намаляваў, піша-напісаў, палівае-паліў, ловіць-злавіў, фарбуе – пафарбаваў, прыбірае-прыбраў, будуе – пабудаваў
Гульня " Ты ідзеш, і я іду "(замацаванне ў мове дзеясловаў з рознымі прыстаўкамі)
Ты выходзіш, і я выходжу, ты абыходзіш і я абыходжу і г. д. (падыходзіць, заходзіць, пераходзіць...) можна па аналогіі выкарыстоўваць дзеясловы ехаць, ляцець.
Гульня "А што, калі..." (развіццё звязнай мовы і разумовых працэсаў)
Дарослы пачынае фразу, дзіця заканчвае. А што адбылося, калі б не было ні адной машыны... а што адбылося, калі б не было птушак... а што адбылося, калі б не было цукерак... а што б адбылося, калі б было ўсё вакол тваім... (і г.д. магчыма прыдумаць розныя варыянты).
Гульня "Знайдзі дрэва" (вылучэнне прыкмет дрэў: агульная форма,размяшчэнне галін, колер і знешні выгляд кары)
Разгледзець і навучыцца распавядаць пра дрэвы і хмызнякі, якія сустракаюцца па дарозе ў дзіцячы сад.
Гульня "Як можна..." (пашырэнне і актывізацыя слоўніка)
Дарослы пытаецца: "Як можна гуляць?"Дзіця адказвае:" Весела, цікава, гучна, дружна ... "
Іншыя пытанні:
- Як можна плакаць? (Гучна, ціха, жаласна, горка...)
- Як можна мыць посуд? (Добра, дрэнна, чыста, хутка...)
- Як можна пахнуць? (Прыемна, смачна, апетытна, пяшчотна...)
- Як можна быць апранутым? (Акуратна, нядбайна, модна...)
- Як можна глядзець? (Ласкава, зло, уважліва…)
Гульня " Выправіць сказ "(выпраўленне сэнсавых памылак у сказе)
Дарослы прамаўляе няправільны сказ, а дзіця выпраўляе.
-Жук знайшоў Сашу. (Саша знайшоў жука.)
- Падлогу бяжыць па кату.
- Наташа жыла ў вожыка.
- Снежная баба лепіць Янку.
- Каця ўкусіла Асу. І г. д
Умелае выкарыстанне ўсіх пералічаных прыёмаў будзе спрыяць своечасоваму развіццю маўленчай актыўнасці вашых дзяцей.
Гуляйце з дзецьмі ў гульні, якія дапамогуць вашаму дзіцяці пасябраваць са словам, навучаць распавядаць, адшукваць цікавыя словы, а ў выніка дзіцяці стане багацей і разнастайней. Гэтыя гульні могуць быць цікавыя і карысныя ўсім членам сям'і. У іх можна гуляць у выходныя дні, святы, вечарам у працоўныя дні, калі дарослыя і дзеці збіраюцца разам. Падчас гульні са словам улічвайце настрой дзіцяці, яго магчымасці і здольнасці. Радуйцеся поспехам і маленькім перамогам!
Крыніца: сайт:http:doshvozrast.ru/rabrod/konsultacrod42.htm